दुष्काळी भागातील कष्टकरी, मजूर कुटुंबातून आलेले देवानंद लोंढे आज यशोशिखरावर आहेत; मात्र त्या आधी त्यांनी पराकोटीचे अपयश पाहिले आहे. मात्र न खचता पुन्हा नव्या उमेदीने ते भरारी घेत राहिले. या संकटप्रप्रसंगाट त्याचा मागे ठामपणे उभ्या राहिल्या त्या अर्धगिांनी स्नेहल. देवानंद यांचेचे बालपण हलाखीत गेले. सैन्यातून यातून निवृत्त वडिलाना अवघी ८० रुपये पेन्शन होती. आईसह रोज एकाच्या बाधावर मजुरीला जाऊन गुजराण करण्याशिवाय या कुटुंबाला पर्याय नव्हता. शनिवार-रविवारसह इतर सुटीदिवशी शेळ्या राखण्याचे काम देवानंद लोंढे करीत. हा सारा काळ शिकण्याचा होता, अनुभवाचे धडे देणारा होता, असं श्री लोंढे आवर्जून सागतात.

कवठेमहाकाळला साखर कारखाना सुरू झाला. सैनिकी पार्श्वभूमी असल्याने वडिलाना रोज ७ रुपये पगाराची नोकरी मिळाली. चागल्या मित्रांच्या सगतीमुळे दहावी झाली. आधीच्या बॅचची बरीचशी मुले चागले गुण  मिळाल्यामुळे इंजिनिअरिंगला गेल्याने लोंढेही त्याच मार्गाने गेले. पदवीनतर नोकरीसाठी वडील ज्या कारखान्यात होते, त्यांच्या पदाधिकाऱ्यांकडे गेले. मर्जीतील मुलाला घेण्यात आले. तेंव्हाच लोंढे यानी निश्चय केला की, या पुढे राजकीय व्यक्तीकडे नोकरी मागायची नाही. करायचे ते स्वतःच्या हिंमतीवर. बाधकाम व्यावसायिकाकडे अकुशल काम करणाऱ्यावर देखरेख करण्याचे काम मिळाले. गाढवे हाकण्याचे काम मिळाले, असं मित्र हिणवायचे. ही गोष्ट त्यांना खटकली. शिक्षण योग्यतेनुसार काम मिळावे म्हणून मित्रांच्या ओळखीने त्यांनी पुणे गाठले. सर्व्हेचे काम मिळाले. वसई-विरारला जागतिक बॅंकेच्या सहकार्याने सुरू असलेल्या पाणीपुरवठा योजनेच्या टोपोग्राफी सर्व्हेचे काम केले. ते इतके चागले झाले, की टाटा कन्सलटन्सीच्या अधिकाऱ्यांनी त्यांच्या कामाची प्रशसा केली. इंगीनीरिंग केल्याचे सार्थक झाले. हा क्षण नवी उमेद देणारा, स्वतःला सिद्ध करणारा होता.

आपत्ती निवारणासाठी देशातंर्गत, परदेशातील नैसर्गिक किवा मानवनिर्मित आपत्तींचा अभ्यास सुरू झाला. कारगिल यद्धातील स्थलातंरित लोकाचे पुनर्वसन असो किवा त्सुनामी, गुजरात भूकंप किवा आसाम, बिहार, बगाल ते बागलादेशातील महापूर अशा प्रकारच्या आपत्तींतून सावरण्याचा वस्तुपाठ मिळाला. आतरराष्ट्रीय पातळीवर मनुष्यनिर्मित आणि नैसर्गिक आपत्तींना सामोरे जाण्याचे प्रशिक्षण झाले. अफगाणिस्तान ते आफ्रिकन महापूर, रेफुजी कँप, दुष्काळ, भूकबळी अशा आपत्ती निवारण कार्यक्रमात त्यांना युसेड (USAID), यनिु सेफ (UNICEF), ऑक्सफॅम (Oxfam) अशा आतरराष्ट्रीय स्तरावरील एनजीओंसोबत काम करण्याचा अनुभव गाठीशी आला.

ज्या भागातून आलो त्या भागातही काही बदल घडवण्याचा विचार मनात घर करून होता. रोजगारासाठी दरवर्षी स्थलातर. शहराकडे पुरुष आणि गावाकडे महिला. दुष्काळी भागातील महिलासाठी काही करू शकतो का, असा विचार यायचा. आशा घेऊन येणारा तो ढग म्हणजेच ‘पयोद’. रोजगाराच्या रूपाने या भागात तो यावा. २००८ मध्ये अमेरिकन सरकारच्या आतरराष्ट्रीय विकास निधी सस्थेसोबतची साथ सोडली. महिलाना घरबसल्या रोजगार देण्याचा विचार घेऊनच ते गावी परतले. पयोदची स्थापना केली. तीच पयोद इंडस्टीज. गावातच एक बंद सूत गिरणी होती. सोयीसुविधा असलेली दोन एकर एनए जागा विकत घेतली. शेतमजूर ते कारखान्याचे मालक या वडिलाच्या प्रवासातील हा मोठा टप्पा होता. इमारत घेतली तेव्हा लोकानी वेड्यात काढले, इथे करायचे काय हे ठरले नव्हते.

देवानंद यानी ‘पयोद’चा संकल्प सोडताना उद्दिष्टे मनाशी ठरवली होती. जे उत्पादन बनवू त्याला जास्तीत जास्त मागणी हवी. जास्तीत जास्त महिलाना रोजगार देता आला पाहिजे. जे उत्पादन बनवू ते पर्यावरणपूरक असावे. उत्पादन असे असावे ज्याला परदेशातही मागणी असावी. गावात बसूनही परदेशी चलन कमावता येईल. खेड्यात बसूनही परदेशी चलन कमवता येते, तरुणाना हा एक संदेश देता येईल. कोणाच्या तरी उपजीविका सुरक्षित करतील. ज्याकडे बघताच एक सामाजिक सदेश जावा- आपली सामाजिक, आर्थिक पत निर्माण होण्याकरिता कोणीतरी हात देत आहे. या विचारातून पर्याय आला हातमोजे (हॅंडग्लोव्हज्) चा पर्याय.

पर्यावरणपूरक निकषात बसणाऱ्या ग्लोव्हजची माहिती घेण्यासाठी अभ्यास दौरे सुरू केले. हा प्रॉडक्ट छोटा. आपल्याकडे तो कोणी करीत नाहीत. हे प्रॉडक्ट चायनीज कंपन्या बनवत. मग माहिती घेण्यासाठी चायनीज कंपन्यांना भेट देण्याचे ठरले. चीनमध् काही कंपन् ये यांना भेटीही दिल्या. काहीमध् काम करण्यासाठी होकार मिळाला. माहिती चुकीची दिली गेल्याने समाधान झाले नाही. पुढे काय, हा मोठा प्रश्न होता. एक शिलाई मशिन मार्केटमधून खरेदी केले. जमेल तसे मशिन, प्रॉडक्टची माहिती करून घेतली. प्रॉडक्ट मार्केटमधील ग्लोव्हजशी जोडून पाहिले. अर्धवट ज्ञान घेऊन आणि अजून एक मशिन विकत घेऊन त्यासह गावाकडचा प्रवास सुरू झाला.

खऱ्या व्यावसायिक कामास सुरवात झाली. दोन मशिनवर प्रशिक्षणास सुरवात होताच दोन महिला प्रशिक्षणाला पहिल्यांदाच आल्या. एक होती विधवा आणि दुसरी परित्यक्‍ता. या दोघींना प्रशिक्षण देण्यात आले. त्यांच्यासोबत इतर महिलाना जोडण्यास सुरवात झाली. परदेशातून हे जोडप भरपूर पैसे घेऊन आले आहे, असे म्हणून जास्तीच्या रोजदारीची मागणी, येण्या-जाण्यासाठी गाडीची व्यवस्था अशा मागण्या वाढतच चालल्या. दोन तासाच्ं या प्रशिक्षणासाठी १०० रुपये आणि येण्या-जाण्यासाठी वाहनाची व्यवस्था असल्याने संख्या वाढू लागली. मग आणखी १० मशिन्स मागवल्या. प्रशिक्षण जोमात चालू होते; पण जमलेली पुजी संपत चालली होती. मग सुरवातीला पत्नी स्नेहलचे दागिने, मग पुन्हा आईच दागिनेही विकावे लागले.

एकदा का जपानबरोबर काम सुरू केले तर गुणवत्ता हा विषयही निकाली निघेल. म्हणून जपानला उत्पादन पाठवले. पण निर्यातदाराकडून सर्व सॅम्पल्स कचऱ्याच्या कुंडीत टाकल्याचा मेल आला. हे वाचून पायाखालची जमीन सरकली. मग टेक्सटाईल डिझाईन इन्स्टिट्टमधून आणि गारमेंट इंडस्टीजमध्ये काम करणार्य लोकाना नियक्तु केले. योगय काळजी घेत पुन्हा सॅम्पल बनवून पाठवली गेली. सुदैवाने पहिली ४०० डझन ग्लोव्हज् जोडीची ऑर्डर मिळाली.

ग्रामीण भागातून जपानमध्येयेणाऱ्या भारतीय हँडग्लोव्हजची कंपनी पाहण्यासाठी मग JICCA ची टीम, नवीन खरेदीदार कंपनीला भेट देण्यास येऊ लागले. उत्पादन वाढवण्यासाठी कामगारांची गरज भास लागली. ज्या पूर्ण प्रशिक्षित महिला होत्या, त्यांना संधी दिली. तुमच्य घरूनच काम केले तर कंपनीकडे येण्याचा वेळ वाचेल, प्रवासाचे पैसेही वाचतील. सोयीनुसार काम करता येईल. पण काही अटी घातल्या. जर मशीन घरी दिली तर त्यासाठी वीज पाहिजे. पुरेशा जागेसह घरी धूर, धूळविरहित परिसर पाहिजे. ज्यांच्याकडे या सोयी होत्या त्या महिला घरी मशीन घेऊन जाण्यास तयार झाल्या. व्यवस्था नसणाऱ्यांना काही अटींवर विजेची सोय, गॅस, फरशीची व्यवस्था कंपनीने करून दिली. प्रत्येक घरात वीज, गॅस सुविधा आधीच पोहोचल्या. अशी घरे आता उत्पादन केंद्रे झाली आहेत. स्वतःचे काम करत शेजारीण, शिकणाऱ्य मुली तसेच गरजूंना कौशल्य प्रशिक्षण देऊ लागली. बघता बघता चार तालुके आणि २५ गावे आणि ५०० महिलांपर्यंत कामाच्या रुपान ‘पयोद’चा विस्तार पोहोचला.

ज्यांना काम करावयाचे आहे पण सुविधा नाही, छोटे घर आहे, त्यांना इंदिरा आवास, रमाबाई आवास, प्रधानमंत्री आवासशी जोडले गेले. जनधन योजनेतून महिलांची बॅंक खाती उघडण्यात आली. सुकन्या, जीवन ज्योती, जीवन सुरक्षा, अशा शासनाच्या योजनांशी महिला जोडल्या गेल्या आहेत. तालुक्यात ‘पयोद’ परिवाराची सदस्य म्हणून वेगळी पत तयार झाली. कंपनीमध्येयेताना स्वतःचे वेगळे पाणी घेऊन येणाऱ्या, जातीपातीची चर्चा करणाऱ्या, भेदभाव मानणाऱ्य आता एक परिवार बनू लागल्या. या सर्व महिलांच्या नोंदणीकृत कंपन्य तयार झाल्या आहेत. विशेष म्हणजे शासनाच्या उद्योग विभागान हँडग्लोज अँड सॉक्स औद्योगिक क्लस्टर घोषित केले आहे. दुष्काळी तालुक्यातील १ हजार महिला उद्योजिका निर्माण करण्याचे उद्दिष्ट ‘पयोद’ परिवाराचे आहे. हर प्रकारचे, हर तऱ्हेचे हँडग्लोव्हज येथे बनवले जातील. हँडग्लोज म्युझियम बनवण्याचा मानस लोंढे दांपत्याने केला आहे. महिला आता नोकरी देणाऱ्या झाल्या. त्यांची वाटचाल ‘नारी ते नारायणी’ अशी सुरू आहे.

अपार संघशातून उभारलेल्या कामाची जिल्हा, राज्य, राष्ट्रीय आणि आतरराष्ट्रीय वृत्तपत्रे, मॅगेझिनने, अगदी फोर्ब्ज, वॉशिंग्टन पोस्टनी ‘पयोद’च्या कार्याची दखल घेतली आहे. आतरराष्ट्रीय संकल्प (सामाजिक उद्योजकता) फोरमच्या सेमी फायनलिस्ट असून १ हजार प्रोजेक्टमधून पहिल्या ७ मध्ये ‘पयोद’ आहे. विविध शासकीय विभाग, वित्तीय संस्था नाबार्ड, मीडिया हाऊसकडून दिले जाणारे पुरस्कार कामाची पोचपावती ठरले आहेत. यावर्षीचा झी यवुा सन्मान, आयबीएन लोकमत प्रेरणा पुरस्कारासह अनेक सन्मान मिळाले आहेत.

देवानंद लोंढे यांची उद्योगपती रतन टाटा यांच्याशी भेट म्हणज परिसस्पर्श ठरली. त्यांच्याबरोबरचे हस्तांदोलन हा सर्वांत मोठा पुरस्कार ते मानतात. आज टाटा समूहाच्या १५ कंपन्यांबरोबर ‘पयोद’ जोडले आहे. ‘मेक इन महाराष्ट्र’अंतर्गत जपान दौऱ्यादरम्यान कोयासन विद्यापीठात भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा पुतळा अनावरणप्रसंगी तत्कालीन मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी घातलेल हॅण्डग्लोव्हज पयोदचे होते. देवानंद यांच्यासाठी तो समाधानाचा क्षण होता. या मातीतल्या लोकांच्या हातून तयार झालेले हॅण्डग्लोव्हज निर्यात केल्यानंतर सातासमुद्रापार आपल्याच मुख्यमंत्र्यांनी घालावेत. एका परदेशी कार्यक्रमातील हा क्षण हिंगणगाव पंचक्रोशीसाठीही अभिमानास्पद होता.

देवानंद लोंढे यांचे चिरंजीव पयोद एम.आय.टी. पुणे येथून पॉलिमर इंजिनिअरिंग करत आहेत. पदवीचे शेवटचंवर्ष संपण्यापूर्वी तो हि या उद्योग जगतात पाऊल ठेवत आहे. पयोद व त्याचे मित्र मिळून स्वतःचा प्लास्टिकचे उत्पादन करणारा उद्योग पुढील वर्षाअखेरीस उभा करत आहेत. मेंढ्यांच्या लोकरवर देखील अभ्यास चालू आहे. लोकर व अन्य हाय परफॉर्मन्स पॉलिमर फायबर्सह्यांचे मिश्रण करून त्याचे उत्पादन हे थंड भागात सेवा देणाऱ्या सैनिकांसाठी वापरण्याचा मानस आहे. उच्च शिक्षण घेण्यासाठी अमेरिकेत जाण्याची तयारी तो करत आहे. तो वेगवेगळ्या कंपन्यांना भेट देत आहे. सॅमसोनाइट ह्या कंपनीचे ग्लोबल सी.ई.ओ रमेशजी टेंनीवाला मार्गदर्शन करत आहेत.