संस्थेने आरोग्या सेवेकडे लक्ष्य केंद्रित करण्याचे ठरविले आहे. डॉ. मुजुमदारांनी ‘आनंदी गोपाळ’ हा चित्रपट पाहिला व त्यातूनच प्रेणा घेऊन एक नवीन विचार समोर आला. ‘आजही भारतात डॉक्टर होणाऱ्या मुलीचे प्रमाण केवळ १७ टक्केच आहे. मग आपण मुलींसाठी वैद्यकीय महाविद्यालय सुरू करावे आणि त्याला जोडून एक सुसज्ज रुग्णालय उभारावे असे त्यांना वाटले. त्यामुळे ‘सिंबॉयोसिस विद्यापीठ रुग्णालय व संशोधन केंद्राची निर्मिती झाली. जानेवारी २०१९ साली बांधकामाची सुरवात झाली व याच वर्षाच्या अखेरीस रुग्णालय सुरू झाले. मार्च २०२० मध्ये कोरोना बाधितांसाठी आपण ५०० खाटा आरक्षित करुन उपचार सुरु केले. आजपर्यंत ४५०० कोरोना बाधित यशस्वीरित्या बरे होऊन घरी परतले आहेत. आता हे ९०० खाटांचे रुग्णालय असून साधारणत: ८०० खाटांसाठी निःशुल्क सेवा दिली जाते. ‘स्पेशॅलिटी विंग’मध्ये देखील कमी दरात उपचार उपलब्ध आहे. आरोग्य सेवेला लक्ष्य करत आता ‘सिंबायोसिस’ने वेगळे वळण घेतले आहे. आरोग्यसेवा, वितरण आणि संशोधन याला प्राधान्य देण्यात येत आहे.

केवळ विद्यार्थिंनींना शिक्षण देणारे स्वतंत्र महिला वैद्यकीय महाविद्यालय यावर्षीपासून सुरु करण्यात आले. पहिल्याच वर्षी १५० विद्यार्थिंनींना प्रवेश दिला असून गुणवत्तेवर आधारीत पहिल्या ५ मुलींना ‘आनंदी गोपाळ शिष्यवृत्ती’ प्रदान करण्यात आली आहे आणि त्यांचे संपूर्ण शिक्षण मोफत करण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे.

केवळ ‘डॉक्टर’च घडवू नयेत, तर आरोग्य सेवेत मेडिकल टेक्नॉलॉजिस्ट, नर्सेस, पॅरा मेडिकल कर्मचारी लागतात, तेही घडविण्याचा निर्णय घेण्यात आला. त्यामुळे वैद्यकीय महाविद्यालय सुरू करण्यापूर्वी कित्येक वर्ष आधी आरोग्य सेवांचे प्रशिक्षण देणाऱ्या संस्था सुरू केल्या. आम्ही २००४ पासून आरोग्य विज्ञानाशी संबंधित संस्था टप्प्या-टप्प्याने सुरू केल्या. आरोग्य सेवेचा कणा म्हणजे नर्सिंग. म्हणूनच पहिल्यांदा नर्सिंग महाविद्यालय सुरु करण्यात आले. त्यानंतर मेडिकल टेक्नॉलॉजीवर भर देण्यात आला. त्यामध्ये कुशल पॅरा मेडिकल कर्मचारी (टेक्निशियन) तयार करण्याला प्राधान्य दिले गेले. प्रत्येक रुग्णालयामध्ये प्रशिक्षित मेडिकल टेक्निशियन्सही गरजेचे असतात. त्यामुळे बी.एस्सी आणि एम.एस्सी मेडिकल टेक्नॉलॉजी अभ्यासक्रम २००५-०६ मध्ये सुरू केला. ‘सिंबायोसिस’ने फक्त वैद्यकीय महाविद्यालयाला प्राधान्य दिले नाही, तर त्याला आवश्यक असणाऱ्या अन्य सुविधा देणारा कुशल आणि प्रशिक्षित कर्मचारी वर्ग घडविण्यावर भर दिला. मी आणि डॉ. राजीव येरवडेकर दोघेही डॉक्टर असल्यामुळे आम्हाला या क्षेत्रातील गरजा काय आहेत याची माहिती आहे. संस्थेने एखाद्या रुग्णाला कोणत्याही प्रकारचे तातडीचे उपचार आवश्‍यक असल्यास रुग्णालयामध्ये नेण्यापूर्वी ‘प्री हॉस्पिटल क्रिटिकल केअर’ शिक्षण देणारे अभ्यासक्रम सुरू केले. ‘आरोग्य कौशल्या’वर सर्वाधिक लक्ष दिले जात आहे. त्यामुळे आरोग्य क्षेत्राला गरज असलेले रोजगारक्षम मनुष्यबळ विकसित करणे शक्य होत आहे. पुढील काही वर्षे हे रुग्णालय आणि वैद्यकीय महाविद्यालय अधिक सक्षमपणे उभे करण्यासाठी आम्ही प्रयत्नशील आहोत.

देशात नामांकित, दर्जेदार शिक्षण देणारी विद्यापीठे असताना केवळ ४७ हजार परदेशी विद्यार्थी आपल्याकडे शिक्षण घेतात. त्याउलट तब्बल दहा लाख भारतीय विद्यार्थी परदेशी विद्यापीठांमध्ये शिकत आहेत. व्यावसायिक आणि परराष्ट्रीय संबंध अधिक दृढ करण्यासाठी जास्तीत जास्त परदेशी विद्यार्थ्यांनी आपल्याकडे शिक्षण घेण्यासाठी आले पाहिजे. हे का होत नाही? हे कसे वाढविता येईल? यावर नवीन धोरणात लक्ष केंद्रित केले आहे. आपल्याकडे संशोधनाची कुवत आहे. उच्चशिक्षित प्राध्यापक आहेत. तर दुसऱ्या बाजूला युरोप, अमेरिका असो जिथे संशोधनावर लक्ष केंद्रित केले जाते, अशा विद्यापीठांसमवेत एकत्रित येऊन संयुक्त संशोधन प्रकल्प, अभ्यासक्रमाची आखणी आपण करू शकतो का, हेपाहायला हवे. विद्यापीठ अनुदान आयोगाने नवीन शैक्षणिक धोरणाच्या अंमलबजावणीसाठी समित्या स्थापन केल्या असून त्यात माझाही समावेश आहे. या समितीद्वारे आंतरराष्ट्रीय शिक्षण संयुक्तिक पदवी कशी देता येईल यावर भर दिला जात आहे.

विद्यापीठाच्या आवाराच्या आजूबाजूला असलेल्या समाज घटकाला विद्यापीठाचा काय उपयोग होऊ शकतो, या विचारातून ‘स्कोप’ (सिंबायोसिस कम्युनिटी आऊटरिच प्रोग्रॅम ॲण्ड एक्सटेन्शन) ही संकल्पना उदयास आली. जगभरातील मोठ-मोठी विद्यापीठे ‘कम्युनिटी आऊटरिच’ उपक्रम खूप मोठ्या प्रमाणात राबवितात. ही संकल्पना आपल्याकडेही असावी, या उद्देशानेसिंबायोसिसने काही वर्षांपूर्वी ‘स्कोप’ उपक्रम सुरू केला. त्याअंतर्गत लवळे येथील सिंबायोसिस संस्थेच्या आवाराच्या आजूबाजूला असणाऱ्या २३ खेड्यांना दत्तक घेण्यात आले. त्यात ‘मोबाईल मेडिकल युनिट’ चालविले जाते. गावातील नागरिकांना विनामूल्य आरोग्य तपासणी, आरोग्य सेवा दिली जाते. या खेडेगावातील शाळा देखील संस्थेने दत्तक घेतल्या आहेत. गावातील घनकचरा व्यवस्थापनावर काम केले जात आहे. तसेच या गावांमधील गरजू मुलींना अभियांत्रिकी, कॉम्प्युटर सायन्स, नर्सिंग, मेडिकल टेक्नॉलॉजी अशा त्यांच्या आवडत्या क्षेत्रातील शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती दिली जाते. दरवर्षी साधारणत: सात ते आठ मुलींच्या संपूर्णशिक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांना विनामूल्य शिक्षण दिले जाते.

मी वयाच्या २७ व्या वर्षी फर्ग्युसन महाविद्यालयांत वनस्पतीशास्त्र विभागात प्राध्यापक म्हणून नोकरीला लागलो. फर्ग्युसन महाविद्यालयाच्या आवारातील एका छोट्या बंगल्यामध्ये आमचं छोटं कुटुंब राहत होतं. बंगल्याच्या शेजारी मुलांचं वसतिगृह होतं. प्राचार्यांनी वसतिगृहाचा रके्टर म्हणून काम करण्याची जबाबदारी माझ्यावर सोपविली. अधून-मधून वसतिगृहात जाऊन विद्यार्थ्यांना भटणं, कुणी आजारी असेल त्यास त्यांची विचारपूस करणं, त्याच्या औषध-पाण्याची वसतिगृहाच्या डॉक्टरांना विचारून सोय करणं, रोज रात्री विद्यार्थ्यांची उपस्थिती पाहणं, अशी जुजबी कामं मला दिली. १९६९ मध्ये दिवाळीच्या दिवसांत एक घटना घडली आणि तिनं माझ्या आयषु्याला कलाटणी दिली.

दिवाळीच्या सुट्या सुरू होत्या. या सुट्टीत एक मुलगी वसतिगृहाच्या खिडकीतून आत काही तरी देत असल्याचं दिसलं. ते पाहून मी अवाक झालो आणि त्या खोलीत गेलो. तेथे मॉरिशअसमधील सखाराम हा विद्यार्थी राहत होता. खोलीत गले्यावर पाहिलं, तर त्याला कावीळ झाली होती आणि त्याची बहीण त्याला दोन वळचे जेवण आणून देत होती. या परदेशी विद्यार्थ्यांच्या अश्रुनी माझ्या मनात अनुकंपांचे बीज रोवले गेल. त्यांच्या अश्रुनी माझ्या आयषु्याला कलाटणी मिळाली. त्यावळी मी महाविद्यालयात शिकवत होतो. तसंच पुणे विद्यापीठात अभिसभेवर देखील होतो. पुण्यात आफ्रिका, आखाती देश, थायलंड, व्हिएतनाम अशा ३२ देशांमधील जवळपास ८०० त ८५० परदेशी विद्याथी शिक्षण घेत होते. मी या विद्यार्थ्याशी संवाद साधायला सरवात केली. मग या विद्यार्थ्यांच्या अडचणी सोडविण्यासाठी, त्यांना सरुक्षित वाटावं म्हणून संस्था काढायचं ठरवलं. भिन्न प्रजाती एकत्र यऊन होणारी वाढ असे सहजीवन म्हणजे ‘सिंबायोसिस’ ही मूळ जीवशास्त्रातील व्याख्या. हेच नाव संस्थेला द्यायचं ठरवलं. २६ जानवारी १९७१ मध्ये ‘सिंबायोसिस आंतरराष्ट्रीय सांस्कृतिक केंद्रा’चं उद्घाटन करण्यात आलं. या प्रकल्पाला अनेकांनी सकारात्मकता दर्शविली. मात्र तत्कालीन बांधकाम व्यावसायिक अतुल संगतानी, उद्योगमहर्षी ज. आर. डी. टाटा यांच्यासह काही उद्योजकांनी आर्थिक हातभार लावला आणी संस्थेच्या उभारणीचं भूमिपूजन झालं. मुला-मुलींचं वसतिगृह, असेंब्ली हॉल, हले्थ केअर सेंटर आणी कॉमन किचन अशी इमारत १९७६ मध्ये पुर्ण झाली.

देशातील आणि परदेशातील विद्यार्थी एकाच वर्गात एकत्रित शिक्षण घेतील, या उदधेशानं शैक्षणिक संस्था सुरु करण्याचा निश्चय केला. सकाळ आणि संध्याकाळ अशा दोन सत्रातील विधी महाविद्यालय सुरू केलं. त्याकाळी पुण्यात आय.एल.एस हे एकमेव विधी महाविद्यालय होते. महाविद्यालयात केवळ सकाळच सत्रे होते. मात्र, औद्योगिक क्षेत्रातील कर्मचारी आणि अन्य विद्यार्थ्यांना सकाळच्या सत्रातील महाविद्यालयात शिक्षण घेता येत नव्हतं म्हणून महाराष्ट्रातील पहिले दोन सत्रातील विधी महाविद्यालय ‘सिंबायोसिस’नं सुरु केलं. त्यानंतर व्यवस्थापनशास्त्र, संगणक, कला व वाणिज्य अशी विद्यापीठाशी (अर्थात, तत्कालीन पुणे विद्यापीठ) संलग्न महाविद्यालयं सुरु केली. ‘सिंबायोसिस’ने संस्कृतीक केंद्रातून शैक्षणिक संस्थेकडं वाटचाल सरू केली.

संस्थेची व्याप्ती दिवसागणिक वाढत होती. तोपर्यंत मी फर्ग्युसन महाविद्यालयात नोकरी करत होतो. आता २२ वर्षे करत असलेली नोकरी आणि ‘सिंबायोसिस’ संस्था चालवणं अशा दोन पर्यायांपैकी एक पर्याय निवडण्याचं मोठं आव्हान उभं ठाकलं. माझ्या कौंटुबिक आयषु्यात आणि संस्थेच्या उभारणीत मोलाची साथ देणारी माझी सहचारिणी संजीवनी मुजुमदार हिच्याशी चर्चा केली आणि मोठ्या धाडसानं नोकरीचा राजीनामा देऊन संस्था चालविण्याचा निर्णय घेतला. त्याचवेळी विद्यापीठाच्या अधिसभा सदस्य आणि विविध समित्यांच्या सभासदत्वाचा मी राजीनामा दिला. त्यावेळी ‘सकाळ’सह अन्य वर्तमानपत्रांनी माझ्या राजीनाम्याची मोठी बातमी केली होती. त्यानंतर संस्थेचा पुर्णवेळ संचालक झालो आणि ‘‘सिंबायोसिस माझा श्वास झाला.’’

१९९६च्या दरम्यान भारती विद्यापीठाला अभिमत विद्यापीठाचा दर्जा मिळाला. २९ डिसेंबर २००२ मध्ये ‘सिंबायोसिस’ला अभिमत विद्यापीठाचा दर्जा मिळाला आणि ‘सिंबायोसिस आंतरराष्ट्रीय (अभिमत) विद्यापीठ’ झालं. आता विद्यापीठाच्या कक्षेचा विस्तार करणं आवश्यक होतं. म्हणून बंगळूर, हैदराबाद, नोएडा, नाशिक, नागपूर येथे जागा घेतल्या आणि संस्था सुरु केल्या. त्याशिवाय आधी सुरु केलेल्या ६-७ संस्थांना विद्यापीठाशी संलग्नित करुन घेतले. लवळे येथील जागेची निवड करुन ३५० एकरमध्ये विद्यापीठाचे आवार विकसित केले. हे करत असताना दुसरीकडे सिंबायोसिस इंटरनॅशनल स्कूल, डॉ. बाबासाहेब आंबडकर स्मारक व संग्रहालय, अफ्रो एशियन कल्चरल म्युझियम अशा संस्था सुरु केल्या. ‘आनंदी गोपाळ’ चित्रपट पाहिला आणि त्यातून मुलींसाठी वैद्यकीय महाविद्यालय सुरु करण्याची प्रेरणा मिळाली. त्यानंतर ‘सिंबायोसिस कौशल्य व व्यावसायिक विद्यापीठाची’ स्थापना करण्यात आली.

‘सिंबायोसिस’ने आता पर्यंत सांस्कृतिक केंद्र – शिक्षण-विद्यापीठ-आरोग्य सवुिधा या दिशेनं वाटचाल केली. आता भारतीय शिक्षणानं विश्वाची झेप घ्यावी, किंबहुना शिक्षणाचं वैश्विकिकरण करायला हवं, यादृष्टीनं पुढील काही (पाच ते पंधरा) वर्षे वाटचाल करण अेपेक्षित आहे. आपल्या देशात बुद्धीमत्ता असूनही एकही जागतिक दर्जाचं विद्यापीठ नाही. त्यामुळे आता विद्यापीठ म्हणून केवळ संख्यात्मक वाढीकडे न पाहता गुणात्मक शिक्षणावर भर देणे आवश्‍यक आहे. ‘सिंबायोसिस’ जागतिक स्तरावर ठसा उमटवत आहे. परंतु आता शिक्षणातून ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ साध्य करण्याची गरज आहे. त्या दृष्टीने ‘सिंबायोसिस’ पुढील वाटचाल करल.