स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतीय समाज हा शेतीवरच अवलंबून होता. शहरीकरण नसल्याने बहुतांश लोकसंख्या खेड्यांत राहात होती. अशा परिस्थितीत काळाची पावले ओळखून काही उद्योगपतींनी आपल्या उद्योगाला लोकाभिमुख बनवून रोजगार तर मिळवून दिलाच; शिवाय त्या काळातील सामाजिक बदलांमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. लोकहितार्थ सुरू झालेल्या या उद्योग परंपरेत प्रामुख्याने सर धनजीशा कू पर यांच्या ‘कू पर उद्योग समूहा’चे नाव हे घ्यावे लागेल. ब्रिटिश राजवटीत तत्कालीन मुंबई प्रांताचे मुख्यमंत्रिपद त्यांनी भूषविले होते. तत्पूर्वी ते तत्कालीन साताऱ्याचे सलग १० वर्षे नगराध्यक्ष होते. त्यांनी आपल्या नगराध्यक्षपदाच्या कारकिर्दीतच कृषिप्रधान समाजाला गती देण्यासाठी लोखंडी नांगराची निर्मिती के ली, तसेच देशातील पहिले डिझेल इंजिन बनविण्याचा मानही त्यांनाच जातो. शंभर वर्षांपूर्वी सर धनजीशा कू पर यांनी सातारा येथे सुरू के लेल्या ‘कू पर उद्योग समूहा’ने आज शतकी मजल गाठत जागतिक स्तरावर आपली मुद्रा उमटविली आहे.

समाजशील उद्योजकता (सोशल एंटरप्राईज) या ध्यासातून सुरू झालेल्या उद्योग समूहाचा प्रवास सर धनजीशा कूपर-नरिमन कूपर-फरोख कूपर ते आज जाल कूपर व मनीषा एफ. कूपर या चौथ्या पिढीने समर्थपणे पेलला आहे. सातारा शहरात उद्योगाची मुहूर्तमेढ रोवून आपल्या कल्पक दूरदृष्टीने सर धनजीशा कूपर यांनी समाजाला नवी दृष्टी देण्याचे अमूल्य कार्य केले. ब्रिटिश राजवटीच्या आव्हानात्मक काळात उद्योग समूह सुरू करून तो वाढविणे हा एक प्रकारचा धाडसी पराक्रमच सर धनजीशा कूपर यांनी केला. एकीकडे कृषिप्रधान भारतीय समाजाचे प्रतीक असणाऱ्या नांगराची निर्मिती करणारे उद्योजक आणि समाजाला शिक्षणाच्या माध्यमातूनच पुढे नेता येईल, हा विचार करून साताऱ्याचे नगराध्यक्ष असताना केलेली प्राथमिक शिक्षणाची सक्ती, अशा दोन विचारांना पुढे घेऊन जाणारे सर धनजीशा कूपर हे अद्वितीय असेच व्यक्तिमत्त्व होते.

सर धनशीजा कूपर यांनी १९२२ मध्ये ‘सातारा इंडस्ट्रियल वर्क’ या नावाने कंपनी सुरू केली. कालांतराने, म्हणजेच १९२८ मध्ये त्या कंपनीचे नाव ‘कूपर इंजिनिअरिंग’ असे करण्यात आले. त्यात त्या काळी शेतीला लागणाऱ्या नांगरासह इतर उपकरणे तयार केली जात. हे काम पुढे नेताना त्यातील तज्ज्ञांची आवश्यकता भासल्याने सर धनशीजा कूपर यांनी परदेशी तंत्रज्ञांना देखील पाचारण केले होते. सातारा जिल्ह्याचा काही भाग दुष्काळी पट्ट्यात येतो, त्यात प्रामुख्याने माण-खटाव भागांचा उल्ख करता येईल. राज्यात या भागातील परिस्थितीची कायम चर्चा असते. या समस्येचे गांभीर्य शंभर वर्षांपूर्वीच ओळखून सर धनजीशा कूपर यांनी राजेवाडी, पिंगळी, मायणी आणि राणंद या ठिकाणी लोकांसाठी तलाव निर्माण करून लोकांची तहान तर भागवलीच, शिवाय शेतापर्यंत पाणी पोचविण्याचीही व्यवस्था केली. तलावातील पाणी उपसण्याकरिता डिझेल इंजिन बनविले, त्यामुळे शेतीला आणखी बहर आला.

तत्कालीन परिस्थितीत मुंबई प्रांताचे मुख्यमंत्री असताना सर धनजीशा कूपर यांचा लोकोपयोगी उपक्रम राबविण्यावर भर असायचा. त्यातही ब्रिटिश राजवटीत भारतीय व्यक्तीने एखादा उद्योग सुरू करणे सोपे नव्हते; पण त्यांनी आपल्या नेतृत्वकुशल गुणांनी उद्योग सुरू करून तो यशस्वी करून दाखविला. कोणतेही उद्योग हे तेथे राबणाऱ्या हातांमुळे मोठे होत असतात, त्यामुळे कामगार आणि कर्मचारी वर्गाला जोडून ठेवण्याची कूपर घराण्याची परंपरा आज त्यांच्या चौथ्या पिढीतही कायम आहे. आजही कंपनीत सलग २०-३० वर्षे काम करणारे ४०० पेक्षा जास्त कर्मचारी व कामगार आहेत. एकाच कुटुंबातील तीन पिढ्या कूपरमध्ये काम करीत आहेत.

उद्योगासोबत समाजकारण या कूपर घराण्याच्या समृद्ध वारशाचे नेतृत्व सध्या या घराण्याच्या तिसऱ्या पिढीचे प्रतिनिधी फरोख कूपर करीत आहेत. ते आज या कंपनीच्या अध्यक्ष आणि व्यवस्थापकीय संचालक या पदावर कार्यरत आहेत. धनजीशा कूपर यांच्यातील जिद्द आणि चिकाटी त्यांच्या पुढील पिढ्यांतही दिसते, तसेच उद्योगाप्रति असणारी निष्ठा आणि सामाजिक बांधिलकीही नव्या पिढीत दिसते. सर धनजीशा कूपर यांचे पुत्र नरिमन हे वडिलांसोबत राहून काम शिकले. वडिलांसोबत काम करताना त्यांच्या विचारांचा वारसाही त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात रुजला. नरिमन कूपर हे वडिलांच्या प्रत्येक कामात अग्सर रे असत. त्यामुळे ‘कूपर उद्योग समूह’ वाढविण्यात नरिमन यांचे मोठे योगदान आहे. हा गुण त्यांच्या पुढच्या पिढीचे प्रतिनिधी म्हणजेच त्यांचे पुत्र फरोख कूपर यांच्यातही उतरल्याचे दिसते.

त्यामुळेच कंपनीला शतकापर्यंत नेण्यात उच्चशिक्षित फरोख कूपर यांचा मोठा वाटा आहे. फरोख कूपर यांनी अगदी तरुण वयात आपल्या या कौटुंबिक व्यवसायात कारकिर्दीची सुरुवात करीत आपली मुद्रा उमटवली. ‘सुज्ञपणे बनविलेली योजनाच तुम्हाला मोठे बनवू शकते,’ या विचारांनी ते काम करतात. कंपनीच्या उत्कर्षात फरोख यांच्या पत्नी मारूख यांची साथ देखील महत्त्वाची ठरली. या दोघांचे शिक्षण लंडनमध्ये झाले होते. मात्र त्यांची ओळख १९७५ च्या सुमारास मुंबईत झाली. कालांतराने विवाह झाल्यावर मारूख साताऱ्यात आल्या. त्यांनीही कूपर घराण्याचा उद्योग आणि समाजकारणाचा वारसा पुढे नेण्यात स्वतःला झोकून दिले. त्यातूनच पुढे ‘कूपर फाउंड्री उद्योग’ सुरू झाला.

शेतीच्या नांगर निर्मितीपासून सुरुवात करून आज प्रामुख्याने इंजिन, जेनसेट आणि इंजिनाचे सुटे भाग बनविणारी, देशात आघाडीवर काम करणारी कंपनी म्हणून ‘कूपर उद्योग समूहा’चा लौकिक आहे. यात प्रामुख्याने कॉम्प्रेसर, ट्रॅक्टर, पंप, संरक्षण क्षेत्रातील वाहने आणि ऑटोमोबाईल्स क्षेत्रातील वाहनांसाठी अत्याधुनिक इंजिन्स बनविली जातात. देश-विदेशांत प्रामुख्याने ऑटोमोबाईल्स क्षेत्रातील सुटे भाग बनविणारी महत्त्वाची अग्सर कंपनी रे म्हणून लौकिक आहे. इंजिनसाठी लागणाऱ्या सुट्या भागांचे उत्पादनही कंपनी करते. उच्च कार्यक्षमतेची डिझेल इंजिन्स, तसेच बायो आणि नॅचरल गॅसवर चालणारे जेनसेट कंपनीकडून बनविले जातात. सध्या कंपनी ३ एच.पी. ते ६०३ एच.पी. इंजिन व जेनसेटची निर्मिती व वितरण करीत आहे.

उद्योगाचे विस्तारीकरण हे मोठ्या धोरणातून घडते. नांगर ते अद्ययावत इंजिन असा प्रवास केलेल्या ‘कूपर उद्योग समूहा’ने आज ११ युनिट्स उभे केली आहेत व ३,००० कुटुंबांना प्रत्यक्ष, तर ४,००० पेक्षा जास्त कुटुंबांना व्हेंडरच्या माध्यमातून रोजगार उपलब्ध करून दिला आहे. साताऱ्याची ‘पेन्शनरचे’ शहर ही ओळख मिटवून ‘उद्योगाचे’ शहर अशी नवी ओळख निर्माण केली आहे.

विस्तारीकरणात नवीन क्षेत्रात पदार्पण केले आहे. सन २०१५ पासून अल्युमिनिअमची लोकप्रियता व फायदे पाहता उद्योगाने लो प्रेशर , ग्रॅव्हिटी व हाय प्रेशर डाय कास्टीग प्लांटमध्ये गुंतवणूक करून उत्पादन सुरू केले. त्याचप्रमाणे मशिनिंग व फाउंड्रीच्या क्षमता वाढवीत नेल्या.

• उत्पादकता आणि गुणवत्तावाढीसाठी प्रक्रियेत सातत्याने सुधारणा
• कामाच्या ठिकाणचे वातावरण स्वच्छ आणि सुरक्षित ठेवण्यासाठी सोयी व पायाभूत सुविधांमध्ये सुधारणा करणे
• प्रशिक्षणाद्वारे कर्मचाऱ्यांना सक्षम करणे
• कामाच्या ठिकाणी ऑटोमेशनचा अंगीकार करणे

श्री.फरोख कूपर यांना व ‘कूपर समूहा’ला औद्योगिक व सामाजिक क्षेत्रात सतत सन्मान मिळाला आहे. ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’, ‘सी.ई.ओ.मॅगझिन’, ‘सकाळ माध्यम समूह’, ‘पुणे शेतकी विद्यापीठ’, ‘सातारा नगरपरिषद’ यांनी श्री. फरोख कूपर यांना ‘समाजभूषण’ पुरस्काराने सन्मानित केले आहे. तर ‘जॅग्वार’, ‘हार्ले डेव्हिडसन’, ‘टाटा कमिन्स’, ‘आदित्य बिर्ला ग्रुप’, ‘द मशिनिस्ट प्रकाशन ग्रुप’ यांनी औद्योगिक क्षेत्रातील अति उत्कृष्ट निर्मिती, क्वॉलिटी, सेवा व नावीन्याबाबत गेल्या २० वर्षांत अनेक पुरस्कार दिले आहेत.

• 2019 – सकाळ मीडिया ग्रुप – सातारा वैभव पुरस्कार
• 2019 – पुणे शेतकी विद्यापीठ – जीवन गौरव पुरस्कार
• २०१८ – सातारा नगरपरिषद – स्मृती सेवा पुरस्कार
• २०१८ – मॅन्युफॅक्च्युरिंग टुडे (आदित्य बिर्लाग्रुप) -उद्योजक पुरस्कार
• 2016 – कोडोली कृतज्ञता मंच – कोडोलीभूषण
• २०१५ – द मशिनिस्ट मॅगझिन – जीवन गौरव पुरस्कार

• २०१५ – छ. उदयनराजे कल्चरल फाउंडेशन – सातारा गौरव
• 2014 – राजमाता श्री. छ. सुमित्राराजे गौरव पुरस्कार
• २०११ – लाटे एज्युकेशन सोसायटी – जीवन गौरव पुरस्कार
• २००९ – ग्रामपंचायत संभाजीनगर – जीवन गौरव पुरस्कार
• २००६ – आर. एन. गोडबोले ट्रस्ट – जीवन गौरव पुरस्कार
• २००२ – मराठा चेंबर्स ऑफ कॉमर्स – उद्योगरत्न पुरस्कार